31-3-'09 - Fijn stof is schadelijk, ook in heel kleine concentraties. Veel fijn stof komt voor in het verkeer, bij havens en in de buurt van industrieterreinen. Jaarlijks sterven in Nederland waarschijnlijk 3000 mensen vroegtijdig door de inademing van fijn stof. Het gaat om een ruwe schatting. Als je ook de langetermijneffecten van fijn stof meerekent, kom je vermoedelijk op 10.000 sterfgevallen per jaar uit. De gemiddelde verkorting van de levensduur door fijn stof voor elke Nederlander is 1 tot 2 jaar.

Bronnen van fijn stof: van zeezout tot scooter
Fijn stof is een verzamelnaam voor verschillende soorten stof. De bekendste bron van fijn stof is het roet van dieselmotoren. Maar er zijn ook heel andere bronnen, zoals zand uit de Sahara, deeltjes van banden- en remslijtage, mest uit de intensieve veehouderij, allerlei fabricageprocessen, ijzerdeeltjes van bovenleidingen van treinen, vuurwerk, open haarden, scheepsmotoren, laserprinters en zelfs zeezout. Ook brommers en scooters blazen hun partijtje mee. Dat zijn volgens de Fietsersbond en de Universiteit van Utrecht zelfs 'ultrafijnstofkanonnen' die nog meer vervuilen dan vrachtwagens.

Verkeer grootste risico
Het mengsel van fijne stoffen in de lucht maakt het voor onderzoekers moeilijk om eenduidige verklaringen te vinden. Onbekend is in hoeverre stofdeeltjes tezamen een extra risico vormen. Hoewel in de VS en Europa nog veel onderzoek moet worden gedaan, zijn wetenschappers het er over eens dat natuurlijk fijn stof zoals zeezout niet of nauwelijks schadelijk is, maar dat fijn stof uit het verkeer de grootste risicofactor is. Een probleem is dat onderzoekers nog altijd geen veilige ondergrens hebben kunnen vinden. Volgens fijnstof-expert professor Bert Brunekreef is zo’n ondergrens er misschien wel niet: ook lage concentraties fijn stof zijn ongezond gebleken.

Fijn en ultrafijn
Fijn stof is niet groter dan een paar micrometer (een micrometer is een duizendste millimeter). Deeltjes die groter zijn dan 10 micrometer, zijn het minst schadelijk. Deze worden door de neus vastgehouden en via het slijmvlies verwijderd. Maar deeltjes die kleiner zijn dan 10 micrometer, adem je in en komen in de luchtwegen en de longblaasjes terecht. Deze kleinste, ultrafijne stofdeeltjes zijn het meest schadelijk voor de gezondheid. Het lichaam zet macrofagen in om ze op te ruimen, maar kan niet op tegen de overmacht aan stofdeeltjes.

Schadelijk
Wetenschappers denken dat stofdeeltjes in de longblaasjes ontstekingsreacties veroorzaken, de zuurstofopname bemoeilijken en de kans op longkanker vergroten. Deze reacties, waarbij vrije radicalen vrijkomen, zijn schadelijk voor het lichaam. Het wordt ook wel oxidatieve stress genoemd. Vermoed wordt dat fijn stof de stromingseigenschappen van bloed verslechtert, waardoor de kans op een hartinfarct en een beroerte toeneemt. Ook zijn er aanwijzingen dat fijn stof slecht is voor de hartspierfunctie.
Extra kwetsbaar voor problemen door fijn stof zijn ouderen, mensen die al luchtwegproblemen hebben en mensen met hart- en vaatziekten.

Nederland fijnstofland
Vanwege het relatief grote aantal wegen vind je in het dichtbevolkte Nederland vaak een hoge concentratie aan fijn stof. Op de meeste meetpunten worden waarden gemeten rond de 35 microgram per kubieke meter, maar bij drukke straten en wegen wordt de norm overschreden. De hoogste concentraties komen voor in de Randstad. Rotterdam, Amsterdam en Zaanstad zijn bovenaan de lijst, vooral de gebieden dicht bij havens en industriegebieden. Bovendien komt fijn stof veel voor in enkele gebieden met intensieve landbouw en veeteelt in Noord-Brabant en Limburg. In de winter is de concentratie fijn stof hoger dan in de zomer, doordat er dan meer brandstof wordt gebruikt en open haarden worden gestookt. De EU komt waarschijnlijk in 2013 met nieuwe, strengere normen.

Moet ik verhuizen?
Moet je verhuizen als je in de buurt van een snelweg woont? Dat is moeilijk te zeggen. Onderzoekers zoals professor Brunekreef wijzen er op dat de concentratie van fijn stof afhankelijk is van veel factoren, zoals het aandeel vrachtverkeer op de weg, de heersende windrichting en omliggende bebouwing. Vandaar dat er nog geen "gezonde" afstand tot wegen is berekend. Onbekend is ook in hoeverre een gezonde leefstijl de schadelijke effecten van fijn stof kan compenseren. Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat antioxidanten uit groente en fruit voor een deel het lichaam wapenen tegen fijn stof.

Fietsen
Volgens de Fietsersbond word je in de stad op hetzelfde traject soms aan tweemaal zoveel fijn stof blootgesteld als een automobilist. Toch is dit volgens de bond geen reden om te stoppen met fietsen. Per saldo is fietsen in de stad nog steeds gezonder dan autorijden. Wel wordt aangeraden om zo veel mogelijk het fietsen en sporten langs drukke wegen te vermijden.

Open haarden
Houtkachels en open haarden zijn goed voor 11% van de uitstoot van fijn stof. De uitstoot van fijn stof door een houtkachel komt overeen met die van een dieselauto zonder roetfilter. Bij open haarden komt een deel van het fijne stof in de kamer rond de haard terecht. Een gesloten houtkachel, zeker eentje met een hoog rendement, vervuilt de lucht veel minder, zowel in als buiten het huis. Voorwaarde is wel dat goed droog hout wordt gebruikt, bij voorkeur van eiken, essen en beuken.

Auteurs: Maaike Tindemans, Jan Willem Wensink
Bronnen: RIVM, Planbureau voor de Leefomgeving, CBS, ECM